1. Các nguyên tắc của lý luận nhận thức duy vật biện chứng

Một là, thừa nhận quốc tế vật chất sống sót khách quan bên ngoài và độc lập với ý thức con người. Đây là nguyên tắc nền tảng của lý luận nhận thức của chủ nghĩa duy vật biện chứng. Chủ nghĩa duy vật biện chứng khẳng định chắc chắn, quốc tế vật chất sống sót khách quan, độc lập với ý thức, với cảm xúc của con người và loài người nói chung, mặc dầu người ta hoàn toàn có thể chưa biết đến chúng. Trong tác phẩm Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm tay nghề phê phán, V.I.Lênin viết : “ Chủ nghĩa duy vật nói chung thừa nhận rằng sống sót thực tại khách quan ( vật chất ) là không nhờ vào vào ý thức, cảm xúc, kinh nghiệm tay nghề, v.v., của loài người. Chủ nghĩa duy vật lịch sử dân tộc thừa nhận rằng sống sót xã hội không nhờ vào vào ý thức xã hội của loài người. Trong hai trường hợp đó, ý thức chỉ là phản ánh của sống sót, nhiều lắm cũng chỉ là một phản ánh gần đúng ( ăn khớp, đúng chuẩn một cách lý tưởng ) ” .

Hai là, công nhận cảm giác, tri giác, ý thức nói chung là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan. Theo chủ nghĩa duy vật biện chứng, các cảm giác của chúng ta (và mọi tri thức) đều là sự phản ánh, đều là hình ảnh chủ quan của hiện thực khách quan: “Cảm giác là một hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan”. Nhưng không phải sự phản ánh thụ động, cứng đờ của hiện thực khách quan giống như sự phản ánh vật lý của cái gương trong quan niệm của chủ nghĩa duy vật trước Mác. Đó chính là quan niệm trực quan của chủ nghĩa duy vật siêu hình, không đánh giá đúng mức vai trò tích cực của chủ thể, của nhân cách và hoạt động thực tiễn của con người trong phản ánh.

Ba là, lấy thực tiễn làm tiêu chuẩn để kiểm tra hình ảnh đúng, hình ảnh sai của cảm xúc, ý thức nói chung. Theo chủ nghĩa duy vật biện chứng, thực tiễn là tiêu chuẩn để kiểm tra hình ảnh đúng, hình ảnh sai của cảm xúc, ý thức nói chung ; là tiêu chuẩn để kiểm tra chân lý. Tất nhiên, “ … thực tiễn mà tất cả chúng ta dùng làm tiêu chuẩn trong lý luận về nhận thức, phải gồm có cả thực tiễn của những sự quan sát, những sự phát hiện về thiên văn học … ”. Do vậy, “ Quan điểm về đời sống, về thực tiễn, phải là quan điểm thứ nhất và cơ bản của lý luận về nhận thức ” .

2. Nguồn gốc, thực chất của nhận thức

Triết học Mác – Lênin thừa nhận sự sống sót khách quan của quốc tế và cho rằng quốc tế khách quan là đối tượng người dùng của nhận thức. Không phải ý thức của con người sản sinh ra quốc tế mà quốc tế vật chất sống sót khách quan độc lập với ý thức con người là nguồn gốc “ duy nhất và sau cuối ” của nhận thức. Triết học Mác – Lênin chứng minh và khẳng định năng lực nhận thức quốc tế của con người. V.I.Lênin đã chỉ rõ chỉ có những cái mà con người chưa biết chứ không có cái gì không hề biết : “ Dứt khoát là không có và không hề có bất kể sự khác nhau nào về nguyên tắc giữa hiện tượng kỳ lạ và vật tự nó. Chỉ có sự khác nhau giữa cái đã được nhận thức và cái chưa được nhận thức ” .

Triết học Mác – Lênin cho rằng nhận thức là quá trình phản ánh hiện thực khách quan vào bộ óc người; là quá trình tạo thành tri thức về thế giới khách quan trong bộ óc con người: “Tri giác và biểu tượng của chúng ta là hình ảnh của các sự vật đó”; “Cảm giác của chúng ta, ý thức của chúng ta chỉ là hình ảnh của thế giới bên ngoài và dĩ nhiên là nếu không có cái bị phản ánh thì không thể có cái phản ánh, nhưng cái bị phản ánh tồn tại độc lập với cái phản ánh”. Điều này thể hiện quan niệm duy vật về nhận thức, chống lại quan niệm duy tâm về nhận thức. Nhận thức là một quá trình phức tạp, quá trình nảy sinh và giải quyết mâu thuẫn chứ không phải quá trình máy móc giản đơn, thụ động và nhất thời: “Nhận thức là sự tiến gần mãi mãi và vô tận của tư duy đến khách thể. Phản ánh của thế giới tự nhiên trong tư tưởng con người phải được hiểu không phải một cách “chết cứng”, “trừu tượng”, không phải không vận động, không mâu thuẫn, mà là trong quá trình vĩnh viễn của vận động, của sự nảy sinh mâu thuẫn và sự giải quyết những mâu thuẫn đó”.

Nhận thức là một quá trình biện chứng có vận động và phát triển, là quá trình đi từ chưa biết đến biết, từ biết ít tới biết nhiều hơn, từ biết chưa đầy đủ đến đầy đủ hơn. Đây là một quá trình, không phải nhận thức một lần là xong, mà có phát triển, có bổ sung và hoàn thiện: “Trong lý luận nhận thức, cũng như trong tất cả những lĩnh vực khác của khoa học, cần suy luận một cách biện chứng, nghĩa là đừng giả định rằng nhận thức của chúng ta là bất di bất dịch và có sẵn, mà phải phân tích xem sự hiểu biết nảy sinh ra từ sự không hiểu biết như thế nào, sự hiểu biết không đầy đủ và không chính xác trở thành đầy đủ hơn và chính xác hơn như thế nào”.

Trong quy trình nhận thức của con người luôn luôn phát sinh quan hệ biện chứng giữa nhận thức kinh nghiệm tay nghề và nhận thức lý luận ; nhận thức thường thì và nhận thức khoa học. Nhận thức kinh nghiệm tay nghề là nhận thức dựa trên sự quan sát trực tiếp những sự vật, hiện tượng kỳ lạ hay những thí nghiệm thực nghiệm khoa học. Kết quả của nhận thức kinh nghiệm tay nghề là những tri thức kinh nghiệm tay nghề thường thì hoặc tri thức thực nghiệm khoa học. Tri thức kinh nghiệm tay nghề đóng vai trò quan trọng trong đời sống thường ngày của con người. Tuy nhiên, tri thức kinh nghiệm tay nghề còn hạn chế vì nó mới đem lại sự hiểu biết về những mặt riêng không liên quan gì đến nhau, vẻ bên ngoài của sự vật và còn rời rạc. Tri thức kinh nghiệm tay nghề chưa chỉ ra được tính tất yếu, mối quan hệ thực chất của những sự vật, hiện tượng kỳ lạ. Do vậy, Ph. Ăngghen đã khảng định : “ Sự quan sát dựa vào kinh nghiệm tay nghề tự nó không khi nào hoàn toàn có thể chứng tỏ được khá đầy đủ tính tất yếu ”. Nhận thức lý luận là nhận thức sự vật, hiện tượng kỳ lạ một cách gián tiếp dựa trên những hình thức tư duy trừu tượng như khái niệm, phán đoán, suy luận để khái quát tính thực chất, quy luật, tính tất yếu của những sự vật, hiện tượng kỳ lạ. Nhận thức thường thì là nhận thức được hình thành một cách tự phát, trực tiếp trong hoạt động hàng ngày và trong của con người. Nhận thức khoa học là nhận thức được hình thành dữ thế chủ động, tự giác của chủ thể nhằm mục đích phản ánh những mối liên hệ thực chất, tất yếu, mang tính quy luật của đối tượng người tiêu dùng điều tra và nghiên cứu .
Nhận thức là quy trình tác động ảnh hưởng biện chứng giữa chủ thể nhận thức và khách thể nhận thức trên cơ sở hoạt động thực tiễn của con người. Bản chất của nhận thức là quy trình phản ánh tích cực, phát minh sáng tạo quốc tế vật chất khách quan bởi con người. Vì thế, chủ thể nhận thức chính là con người. Nhưng đó là con người hiện thực, đang sống, đang hoạt động thực tiễn và đang nhận thức trong những điều kiện kèm theo lịch sử dân tộc – xã hội đơn cử nhất định, tức là con người đó phải thuộc về một giai cấp, một dân tộc bản địa nhất định, có ý thức, quyền lợi, nhu yếu, đậm chất ngầu, tình cảm, v.v.. Các yếu tố đó gián tiếp hay trực tiếp đều tham gia vào quy trình nhận thức của chủ thể. Con người là chủ thể nhận thức cũng bị số lượng giới hạn bởi điều kiện kèm theo lịch sử vẻ vang có đặc thù lịch sử vẻ vang – xã hội. Theo triết học Mác – Lênin, con người chỉ trở thành chủ thể nhận thức, khi con người đó là thành viên của xã hội, tham gia vào hoạt động của hội đồng nhằm mục đích tái tạo khách thể. Vì thế, chủ thể nhận thức không chỉ là những cá thể con người ( với tư cách là thành viên của xã hội ) mà còn là những tập đoàn lớn người đơn cử, một dân tộc bản địa đơn cử, là loài người nói chung. Nếu chủ thể nhận thức vấn đáp thắc mắc : ai nhận thức, thì khách thể nhận thức vấn đáp thắc mắc : cái gì được nhận thức ?

Theo triết học Mác – Lênin, khách thể nhận thức không đồng nhất với toàn bộ hiện thực khách quan mà chỉ là một bộ phận, một lĩnh vực của hiện thực khách quan, nằm trong miền hoạt động nhận thức và trở thành đối tượng nhận thức của chủ thể nhận thức. Vì thế, khách thể nhận thức không chỉ là thế giới vật chất mà có thể còn là tư duy, tâm lý, tư tưởng, tinh thần, tình cảm ,v.v.. Khách thể nhận thức cũng có tính lịch sử – xã hội, cũng bị chế ước bởi điều kiện lịch sử – xã hội cụ thể. Bởi lẽ, do điều kiện lịch sử – xã hội mà một bộ phận nào đó của hiện thực khách quan mới trở thành khách thể nhận thức. Khách thể nhận thức luôn luôn thay đổi trong lịch sử cùng với sự phát triển của hoạt động thực tiễn cũng như sự mở rộng năng lực nhận thức của con người. Khách thể nhận thức cũng không đồng nhất với đối tượng nhận thức. Đối tượng nhận thức là một khía cạnh, một phương diện, một mặt nào đó của hiện thực khách quan mà chủ thể nhận thức tập trung vào nghiên cứu, tìm hiểu. Như vậy, khách thể nhận thức rộng hơn đối tượng nhận thức.

Hoạt động thực tiễn của con người chính là là cơ sở của mối quan hệ giữa chủ thể nhận thức và khách thể nhận thức. Chính vì thế, hoạt động thực tiễn là cơ sở, động lực, mục tiêu của nhận thức và là tiêu chuẩn để kiểm tra chân lý. Từ trên tất cả chúng ta hoàn toàn có thể thấy, nhận thức là quy trình phản ánh hiện thực khách quan một cách tích cực, dữ thế chủ động, phát minh sáng tạo bởi con người trên cơ sở thực tiễn mang tính lịch sử dân tộc đơn cử .

Xem thêm: Thực tiễn là gì? Vai trò của thực tiễn đối với nhận thức

3. Các quá trình cơ bản của quy trình nhận thức

Các nhà triết học dù thuộc phe phái nào đều thừa nhận quy trình nhận thức gồm có nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính. Tuy nhiên, việc xác lập vai trò, vị trí, mối quan hệ lẫn nhau giữa nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính rất khác nhau. V.I.Lênin đã khái quát con đường biện chứng của quy trình nhận thức như sau : “ Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng, và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn – đó là con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý, của sự nhận thức thực tại khách quan ” .
Trực quan sinh động và tư duy trừu tượng là hai quy trình tiến độ nhận thức có những thuộc tính khác nhau, tiếp nối nhau, bổ trợ cho nhau trong quy trình nhận thức thống nhất của con người về quốc tế. Thực tiễn ở đây vừa là cơ sở, động lực, mục tiêu của quy trình nhận thức, vừa là mắt khâu kiểm tra chân lý khách quan. Thực tiễn ở đây, vừa là yếu tố kết thúc một vòng khâu của sự nhận thức, vừa là điểm khởi đầu của vòng khâu mới của sự nhận thức. Cứ thế, sự nhận thức của con người là một quy trình không có điểm cuối .

Nhận thức cảm tính

Đây là quy trình tiến độ tiên phong của quy trình nhận thức, gắn liền với thực tiễn. Ở quy trình tiến độ này, nhận thức của con người phản ánh trực tiếp khách thể trải qua những giác quan, được diễn ra dưới ba hình thức : cảm xúc, tri giác và hình tượng. Cảm giác là hình thức tiên phong, giản đơn nhất của quy trình nhận thức ở quá trình cảm tính, được phát sinh do sự ảnh hưởng tác động trực tiếp của khách thể lên những giác quan của con người, đưa lại cho con người những thông tin trực tiếp, giản đơn nhất về một thuộc tính riêng không liên quan gì đến nhau của sự vật. Cảm giác chính là hình ảnh chủ quan của quốc tế khách quan. Thế giới khách quan là nguồn gốc, nội dung khách quan của cảm xúc, do đó là nguồn gốc của mọi hiểu biết của con người .
Tri giác là một hình thức nhận thức của tiến trình trực quan sinh động ( nhận thức cảm tính ). Tri giác là hiệu quả của sự tác động ảnh hưởng trực tiếp của sự vật đồng thời lên nhiều giác quan của con người. Do đó, hoàn toàn có thể nói, tri giác là tổng hợp của nhiều cảm xúc. Vì vậy, tri giác cho ta hình ảnh về sự vật toàn vẹn hơn cảm xúc. Nhưng tri giác vẫn là hình ảnh trực tiếp, cảm tính về sự vật. Từ tri giác, nhận thức chuyển lên hình thức cao hơn là hình tượng .
Biểu tượng là hình thức cao nhất và phức tạp nhất của nhận thức cảm tính. Khác với cảm xúc và tri giác, hình tượng là hình ảnh sự vật được tái hiện trong óc nhờ trí nhớ, khi sự vật không trực tiếp tác động ảnh hưởng vào giác quan của con người. Nhưng hình tượng vẫn giống tri giác ở chỗ, nó vẫn là hình ảnh cảm tính về sự vật, mặc dầu tương đối hoàn hảo. Cho nên, hình tượng chưa phải là hình thức của nhận thức lý tính. Nó như là khâu trung gian chuyển từ nhận thức cảm tính lên nhận thức lý tính .
Như vậy là, ở tiến trình nhận thức cảm tính, nhận thức chưa đem lại những hiểu biết thâm thúy, khái quát trong tính chỉnh thể về sự vật. Nhận thức cảm tính chưa phân biệt được cái riêng và cái chung, thực chất và hiện tượng kỳ lạ, nguyên do và tác dụng, v.v.. của sự vật. Để hiểu được thực chất sự vật thâm thúy hơn, hoàn hảo hơn, nhận thức phải chuyển lên hình thức cao hơn là nhận thức lý tính ( tư duy trừu tượng ) .

Nhận thức lý tính

Bắt nguồn từ trực quan sinh động, trải qua tư duy trừu tượng, con người phản ánh sự vật một cách gián tiếp, khái quát hơn, không thiếu hơn dưới những hình thức : Khái niệm, phán đoán và suy lý .
Khái niệm là hình thức cơ bản của tư duy trừu tượng, phản ánh khái quát, gián tiếp một, hoặc 1 số ít thuộc tính chung có tính thực chất nào đó của một nhóm sự vật, hiện tượng kỳ lạ được biểu lộ bằng một từ hay một cụm từ. Chẳng hạn : Thủ đô, Tổ quốc, Dân tộc, v.v.. Khái niệm được hình thành trên cơ sở hoạt động thực tiễn và hoạt động nhận thức của con người. Nó là hiệu quả của sự tổng hợp, khái quát biện chứng những tài liệu thu nhận được trong hoạt động thực tiễn. Do đó, khái niệm “ là chủ quan trong tính trừu tượng của chúng, trong sự tách rời của chúng, nhưng là khách quan trong chỉnh thể, trong quy trình, trong kết cuộc, trong khuynh hướng, trong nguồn gốc ” .
Hoạt động thực tiễn của con người ngày càng phong phú, đa dạng và phong phú và luôn luôn hoạt động, tăng trưởng, thế cho nên, khái niệm để phản ánh đúng thực tiễn cũng phải luôn tăng trưởng, đổi khác cho tương thích. Mỗi khái niệm đều nằm trong mối liên hệ với những khái niệm khác và tham gia vào quy trình nhận thức tiếp theo của con người : “ những khái niệm của con người không bất động, mà luôn luôn hoạt động, chuyển hoá từ cái nọ sang cái kia ; không như vậy, chúng không phản ánh đời sống sinh động ” .
Phán đoán là hình thức liên hệ những khái niệm, phản ánh mối liên hệ giữa những sự vật hiện tượng kỳ lạ của quốc tế trong ý thức con người. Phán đoán là một hình thức của tư duy trừu tượng, bằng cách link những khái niệm lại để chứng minh và khẳng định hay phủ định một thuộc tính hay một mối liên hệ nào đó của sự vật. Phán đoán được biểu lộ dưới hình thức ngôn từ thành một mệnh đề, gồm có lượng từ, chủ từ, hệ từ và vị từ. Trong đó, hệ từ đóng vai trò quan trọng nhất vì nó bộc lộ mối quan hệ của sự vật được phản ánh. Ví dụ : Một số sinh viên là người Thành Phố Hà Nội. “ Một số ” là lượng từ ( trái chiều với nó là lượng từ “ Tất cả ”, “ Sinh viên ” là chủ từ ; “ là ” ( trái chiều với nó “ không là ) – ở đây là hệ từ – đặc trưng cho phán đoán về mặt chất, “ người TP.HN ” là vị từ. Căn cứ vào lượng và chất của phán đoán đơn như ở phân loại ở trên, logic học hình thức nghiên cứu và điều tra bốn kiểu phán đoán đơn cơ bản. Song, dựa vào nội dung và mức độ phổ quát của tri thức về đối tượng người dùng logic biện chứng phân loại phán đoán thành ba loại cơ bản là : phán đoán đơn nhất, phán đoán đặc trưng và phán đoán thông dụng .
Suy lý ( suy luận và chứng tỏ ) là những hình thức của tư duy trừu tượng, trong đó những phán đoán đã link với nhau theo quy tắc : phán đoán ở đầu cuối ( Tóm lại ) được suy ra từ những phán đoán đã biết làm tiền đề. Có hai loại suy luận chính : quy nạp và diễn dịch. Quy nạp là mô hình suy luận trong đó từ tiền đề là những tri thức về riêng từng đối tượng người dùng người ta khái quát thành tri thức chung cho cả lớp đối tượng người tiêu dùng, tức là tư duy hoạt động từ cái đơn nhất đến cái chung, cái phổ cập. Diễn dịch là mô hình suy luận trong đó từ tiền đề là tri thức chung về cả lớp đối tượng người tiêu dùng người ta rút ra Tóm lại là tri thức về riêng từng đối tượng người tiêu dùng hay bộ phận đối tượng người tiêu dùng, tức là tư duy hoạt động từ cái chung đến cái ít chung hơn, đến cái đơn nhất ( cái riêng ). Trong quy trình nhận thức của con người, hai loại suy luận này có liên hệ ngặt nghèo với nhau, bổ trợ cho nhau. Suy lý là phương pháp quan trọng để tư duy của con người đi từ cái đã biết đến cái chưa biết một cách gián tiếp, rút ngắn thời hạn trong việc phát hiện tri thức mới. Tính chân thực của tri thức thu nhận được nhờ suy lý, phụ thuộc vào vào tính chân thực của những phán đoán tiền đề và sự tuân thủ ngặt nghèo, đúng đắn những quy tắc lôgíc của chủ thể suy lý .
Như vậy, nhận thức lý tính khác với nhận thức cảm tính ở chỗ, nó đã phản ánh, khái quát, trừu tượng, gián tiếp sự vật, hiện tượng kỳ lạ trong tính tất yếu, chỉnh thể tổng lực. Vì vậy, nhận thức lý tính hoàn toàn có thể phản ảnh được mối liên hệ thực chất, tất yếu, bên trong của sự vật, phản ánh sự vật, hiện tượng kỳ lạ thâm thúy hơn nhận thức cảm tính. Đồng thời nó luôn hàm chứa rủi ro tiềm ẩn xa rời hiện thực. Do đó, nhận thức lý tính phải được gắn liền với thực tiễn và được kiểm tra bởi thực tiễn. Đây cũng là thực ra bước chuyển từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn .
Nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính là hai tiến trình khác nhau về chất nhưng lại thống nhất với nhau, liên hệ, bổ trợ cho nhau trong quy trình nhận thức của con người. Nhận thức cảm tính là cơ sở cho nhận thức lý tính, không có nhận thức cảm tính thì không có nhận thức lý tính. Ngược lại, nhờ có nhận thức lý tính mà con người mới đi sâu nhận thức được thực chất của sự vật, hiện tượng kỳ lạ. Trong thực tiễn, cần tránh cường điệu, tuyệt đối hoá vai trò của nhận thức cảm tính, hạ thấp và phủ nhận vai trò của nhận thức lý tính. Như vậy sẽ rơi vào chủ nghĩa duy cảm. Đồng thời, cần phải tránh cường điệu thái quá vai trò của nhận thức lý tính, của trí tuệ dẫn đến hạ thấp hoặc phủ nhận vai trò của nhận thức cảm tính, của cảm xúc rơi vào chủ nghĩa duy lý cực đoan .

Sự thống nhất giữa trực quan sinh động, tư duy trừu tượng và thực tiễn.

Một vòng khâu của quy trình nhận thức được mở màn từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn. Trong đó, thực tiễn vừa là cơ sở, vừa là khâu kết thúc và đồng thời có vai trò kiểm tra tính chân thực những hiệu quả nhận thức. Quá trình nhận thức trải qua những vòng khâu nhận thức này để ngày càng tiến sâu hơn vào thực chất của những sự vật, hiện tượng kỳ lạ. Kết thúc vòng khâu này cũng đồng thời là sự khởi đầu của một vòng khâu mới của sự nhận thức thâm thúy hơn, tổng lực hơn. Cứ thế, nhận thức của con người là vô tận. Mỗi nấc thang mà con người đạt được trong quy trình nhận thức, đều là hiệu quả của cả nhận thức cảm tính và cả nhận thức lý tính, được triển khai trên cơ sở của hoạt động thực tiễn .
Vòng khâu của nhận thức từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn, được lặp đi lặp lại nhưng sâu hơn về thực chất. Đó cũng chính là quy trình xử lý những xích míc không ngừng phát sinh trong nhận thức. Đó là xích míc giữa chưa biết và biết, giữa biết ít và biết nhiều, giữa chân lý và sai lầm đáng tiếc, v.v.. Cứ mỗi khi xích míc được xử lý, thì nhận thức của con người lại tiến gần tới chân lý hơn .

(Nguồn tài liệu: GS.TS. Phạm Văn Đức, Giáo trình Triết học Mác Lenin, 2019)

Source: https://tbtvn.org
Category: Giáo dục