>>Xem thêm: Không có tư duy phản biện, không phải là trí thức!

Không ai nâng cao được vai trò của tri thức nếu giới tri thức của tất cả chúng ta không tự khẳng định chắc chắn được mình ! Không ai san sẻ nghĩa vụ và trách nhiệm với tri thức được ; chỉ có tri thức mới thi hành được thiên chức của mình ; vinh quang và cay đắng gắn liền với thiên chức ấy cũng chỉ dành riêng cho giới tri thức mà thôi !

Trí thức, anh là ai?

Ở nước ta hiện nay có một số khá đông người được xã hội, hoặc tự mình, coi là trí thức. Nhưng “thế nào là một trí thức?” thì hình như chưa bao giờ được cắt nghĩa một cách rõ ràng.

Có thể đã có nhiều cá nhân trí thức, nhưng những con người đơn lẻ ấy đã quy tụ lại (chủ yếu là thông qua diễn đàn, dư luận) thành một giai tầng của xã hội như là tầng lớp trí thức chưa? Đặc điểm, tính cách của trí thức Việt Nam là gì? Vai trò và trách nhiệm của trí thức trước vận mệnh của dân tộc ta trong thời đại mới – thời đại kinh tế tri thức, thời đại hội nhập toàn cầu, là như thế nào?

Mỗi câu hỏi trên đây đều đặt ra một vấn đề thảo luận rất nghiêm túc và lý thú, có ý nghĩa quan trọng đối với việc huy động sức mạnh của khối đại đoàn kết toàn dân trong quá trình đổi mới – hội nhập – phát triển. Để đi đến đồng thuận chắc cần phải có thời gian. Ở đây chúng tôi chỉ xin đặt vấn đề và gợi mở, mong các bạn đọc cùng chia sẻ.

Ai là tri thức ? Đã từ lâu ở nước ta đã sống sót một khái niệm đơn thuần : Những người lao động trí óc là tri thức, chỉ cốt để phân biệt với những người lao động chân tay như công nhân và nông dân. Một ý niệm bớt đơn thuần hơn một chút ít thì cho rằng hễ có trình độ học vấn từ cấp cao đẳng, ĐH trở lên là tri thức .Thật ra ngay từ khi từ “ tầng lớp tri thức ” ( intelligentsia ) Open lần tiên phong ở Nga vào nửa đầu thế kỷ 19 [ 1 ], và sau đó là từ “ người tri thức ” ( intellectuel ) Open ở Pháp sau công xã Paris ( 1871 ) [ 2 ], đã mang một ý nghĩa khá rõ ràng : đó là những người không chỉ có học vấn hay trình độ trình độ cao, mà hơn hết phải là những người chăm sóc và có chính kiến trước những yếu tố chính trị – xã hội nóng bỏng của thời cuộc .Cũng trong ý thức cách mạng ấy Karl Max đã coi tri thức là những người có đủ tri thức để chăm sóc và có chính kiến riêng so với những yếu tố của xã hội nên họ phải là những người : “ phê bình không nhân nhượng những gì đang hiện hữu, không nhân nhượng với nghĩa rằng họ không lùi bước trước Tóm lại của chính quyền sở tại hoặc trước xung đột với chính quyền sở tại, bất kể chính quyền sở tại nào ”. [ 3 ]

Với những hiểu biết trên đây, chúng ta có thể suy ra rằng tầng lớp trí thức của xã hội có thiên chức sau: Tiếp thu và truyền bá tri thức hoặc/và văn hóa; Sáng tạo các giá trị mới của tri thức hoặc/và văn hóa; Đề xuất, phản biện một cách độc lập các chủ trương chính sách và biện pháp giải quyết các vấn đề của xã hội; Dự báo và định hướng dư luận xã hội.

Sỹ phu, trí thức nước nhà xưa và nay

Quan niệm về tri thức trên đây là phổ quát đến với những xã hội văn minh cận, tân tiến. Riêng ở nước ta, từ khi có lịch sử vẻ vang thành văn cho đến Cách mạng tháng 8 năm 1945, ý niệm này có lẽ rằng chỉ thích hợp trong một quá trình tăng trưởng ngắn ngủi, từ đầu đến giữa thế kỷ 20, khi Open trường hợp giới tri thức mới ( dùng chữ quốc ngữ ) có thời cơ trở thành một tầng lớp xã hội khá độc lập với chính quyền sở tại về hoạt động giải trí nghề nghiệp và chính kiến. Ngoài quá trình này, chúng tôi e rằng chưa khi nào ở nước ta thực sự có một tầng lớp tri thức như cách hiểu thường thì của quốc tế .Thường ở ta tri thức được gán một cách không đúng cho những người gọi là “ có học ”, chỉ Open ở xã hội Nước Ta ở buổi đầu công nguyên từ khi nhà Hán gia nhập Nho giáo vào Nước Ta với mục tiêu giáo hóa và giảng dạy quan lại bản xứ .Sau khi giành được độc lập vào năm 939 những triều đại phong kiến ngày càng tôn sùng Nho giáo ; và đến đời nhà Trần ( thế kỷ 13 ) thì Nho giáo đã được coi là hệ tư tưởng chính thống cho đến hết những triều Nguyễn ( đầu thế kỷ 20 ). Suốt gần một nghìn năm ấy chỉ có một thứ được dậy và được học ( một cách có mạng lưới hệ thống ) là Nho giáo ( khác với sự chuyên biệt hạn hẹp của Phật giáo và Đạo giáo ) .Các Nho sỹ sau khi đỗ đạt sẽ được chỉ định làm những quan lớn, nhỏ trong mạng lưới hệ thống quản lý của Nhà nước phong kiến. Các Nho sỹ thi trượt thì trở lại làng quê vừa dạy “ chữ thánh hiền ” như một kế sinh nhai, vừa “ dùi mài kinh sử ” đợi kỳ thi sau, đợi được đi làm quan để “ cả họ được nhờ ” !Cái thời cơ “ đổi đời ” có vẻ như duy nhất ấy đã tạo ra, một mặt là cái mà tất cả chúng ta vẫn thường tự ca tụng là truyền thống lịch sử hiếu học của dân ta, mặt khác, quan trọng hơn đã tạo nên sự phụ thuộc đến nô dịch của những người “ có học ” vào Nhà nước phong kiến .Và do đó, hoàn toàn có thể nói rằng dưới những triều đại phong kiến ở nước ta chưa khi nào sống sót một tầng lớp tri thức theo cách hiểu đúng đắn của từ này. Các sĩ phu là những người “ có học ” có nổi tiếng của những thời đại phong kiến, do vậy hầu hết cũng chỉ là những “ quan văn ” mang thiên chức “ phò chính thống ” mà thôi – họ không hẳn là người tri thức, hoặc tầng lớp tri thức .Đến giữa thế kỷ 19 cùng với sự hèn kém của Triều Nguyễn, sự xâm lược của thực dân Pháp và trong bước đầu tiếp cận với nền văn minh công nghiệp phương tây, tầng lớp Nho sỹ ở nước ta đã phân hóa thâm thúy và Open những nhóm sỹ phu tân tiến có đầu óc canh tân – tiền thân của nhóm tri thức tiên phong của nước ta nửa đầu thế kỷ 20 .Những nhân vật nổi bật hoàn toàn có thể kể đến là Vũ Tông Phan ( 1800 – 1851, cùng với Hội Hướng thiện ) ; Nguyễn Trường Tộ ( 1828 – 1871 ) ; Nguyễn Lộ Trạch ( 1852 – 1895 ) ; Nguyễn Tư Giản ( 1823 – 1890 ) ; Phạm Phú Thứ ( 1820 – 1883 ) v.v…

Đấy chính là những sỹ phu có đầu óc canh tân đầu tiên trong lịch sử nước ta, đặt nền móng cho cuộc vận động giải phóng dân tộc vào cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20, dù là theo đường lối bạo lực như các phong trào Cần vương (Phan Đình Phùng, 1844-1895), và Đông Du (Phan Bội Châu, 1867-1940); hay chủ trương tiến hành một cuộc cách mạng văn hóa – giáo dục như phong trào Duy Tân (Phan Châu Trinh, 1872-1920) và Đông kinh nghĩa thục (Lương Văn Can, 1854-1927).

Sĩ phu phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục

Vào những năm đầu của thế kỷ 20, cùng với sự suy tàn của chính sách phong kiến và sự thiết lập chính sách thực dân cua Pháp trên cả nước, tác động ảnh hưởng của tư tưởng Dân chủ tư sản và Khoa học – Kỹ thuật phương tây đã tràn vào xã hội Nước Ta trải qua Nhật Bản và Nước Trung Hoa .

Trong bối cảnh đó phong trào Duy Tân và Đông Kinh nghĩa thục đã quy tụ được một tầng lớp sỹ phu – trí thức bao gồm các nho sỹ cách tân (Huỳnh Thúc Kháng, 1876-1947; Trần Quý Cáp, 1870-1908; Đào Nguyên Phổ, 1861-1907 v.v…), và các trí thức mới dùng quốc ngữ và tiếng Pháp (Phan Khôi,1887-1960; Nguyễn Văn Vĩnh,1882-1936; Phạm Quỳnh, 1892-1945,v.v…). Đây chính là tầng lớp trí thức đầu tiên của nước ta.

Hoàn cảnh lịch sử đã tạo ra cho một số người điều kiện có chỗ đứng khá độc lập với chính quyền, có thể sống bằng nghề lao động trí óc của mình chứ không nhất thiết phải ra “làm quan”, và tiếng nói của họ càng ngày càng có uy tín trong xã hội. Họ phần đông là những người hành nghề tự do như bác sỹ, kỹ sư, luật sư, thầy giáo, nhà báo, nhà văn, họa sỹ, nhạc sỹ và nghệ sỹ….

Những thành phần xuất sắc ưu tú trong số đó chính là tầng lớp tri thức mới, và nhiều người đã đóng vai trò nòng cốt trong những tổ chức triển khai văn hóa truyền thống hoạt động giải trí công khai minh bạch. Đó là những hội, ví dụ điển hình Trí Tri, Khai trí Tiến đức, Truyền bá Quốc ngữ và Tự lực Văn đoàn v.v… Là những báo hoặc tạp chí, ví dụ điển hình Đông Dương, Nam Phong, Tiếng Dân, Tri Tân, Thanh Nghị, Khoa học v.v… Hay những Nhà xuất bản, ví dụ điển hình Nam Kỳ, Tân Dân v.v…

Phong bì ngày đầu tiên kỷ niệm những nhà chí sĩ yêu nước

Tình trạng này đã tiếp nối cho đến năm 1945 khi cách mạng tháng 8 thành công xuất sắc. Sau đó là một thời kỳ tăng trưởng đặc biệt quan trọng của tầng lớp tri thức Nước Ta mà chắc là còn phải tốn nhiều thời hạn và sức lực lao động để nghiên cứu và điều tra một cách tráng lệ và nhìn nhận một cách khách quan vị trí và vai trò của họ trong xã hội .Ngày nay trong cụm từ “ Liên minh Công – Nông – Trí ” tôi ngờ rằng tất cả chúng ta đã dùng từ “ trí ” để chỉ những người lao động trí óc ( kỹ sư, bác sỹ, nhà văn, họa sỹ, v.v. ) chứ không phải là tri thức theo cách hiểu thường thì của quốc tế văn minh. Nước ta có hai tổ chức triển khai được coi ( gần như mặc nhiên ) là những hội của giới tri thức, đó là Liên hiệp những hội Khoa học và Kỹ thuật Nước Ta và Liên hiệp những hội Văn học và Nghệ thuật Nước Ta .

Thật ra không hoàn toàn như vậy. Đó thực chất là các hội của những người thực hành chuyên môn của mình chủ yếu bằng trí óc. Trong số rất đông đó chỉ có một số là trí thức thực thụ mà thôi. “Một số” này đã quy tụ lại (chủ yếu là thông qua diễn đàn, dư luận) thành một tầng lớp trí thức với đúng nghĩa của nó hay chưa vẫn còn là một vấn đề cần được thảo luận.
Tuy nhiên tạm thời chúng ta có thể nhất trí với nhau rằng “một số” khá đông này là tầng lớp trí thức của nước ta. Tầng lớp này ngày càng rõ nét và mạnh dần lên cùng với quá trình đổi mới của Đất nước.

Đã là tri thức thì ở nước nào cũng vậy, thời đại nào cũng vậy, đều có tính cách chung là : Tôn thờ lý tưởng Chân – Thiện – Mỹ ; Độc lập tư duy ; Hoài nghi lành mạnh ; và Tự do phát minh sáng tạo. Tuy nhiên mỗi dân tộc bản địa đều có tính cách riêng, tầng lớp tri thức của mỗi dân tộc bản địa cũng có truyền thống riêng .Chúng ta thường nghe nói : tri thức Trung Quốc thâm thúy ( thâm nho ), tri thức Nhật nhã nhặn ( đến khách khí ), tri thức Nga thâm thúy đôn hậu, tri thức Mỹ thực dụng, tri thức Anh lãnh đạm tỉnh táo, tri thức Pháp hào hoa phong nhã, v.v. Vậy tri thức Nước Ta có đặc thù gì ? Tôi đã từng nghe ông K.G. nói đến tính cách “ phò chính thống ” ; bà P.T.H. nói đến tính cách “ quan văn ”, tựu chung lại là tính “ thích được chính quyền sở tại sử dụng ” .Có nhiều người nói là tính cách “ tùy thời ”, nghe có vẻ như dễ chịu và thoải mái hơn chữ “ thời cơ ” hay là “ hèn ” mà 1 số ít bạn đồng nghiệp của tất cả chúng ta không ngại ngần khẳng định chắc chắn. Nguyên cớ gì mà phải “ hèn ” ? Đã “ hèn ” làm thế nào có nhân cách ? Thiếu nhân cách liệu có xứng danh là tri thức ? Nhiều quan điểm cho rằng thảm kịch của giới tri thức Nước Ta chính là ở chỗ này ! Nhưng như vậy có lẽ rằng chưa được công minh cho lắm !Bởi lẽ, còn có một trong thực tiễn khác nữa cần phải xem xét. Đó là tính cách uyển chuyển, tích hợp “ hành ” và “ tàng ” của Sỹ phu – Trí thức nước nhà ” [ 4 ] Điều kiện được cho phép thì bung ra hoạt động giải trí ; lúc khó khăn vất vả thì tạm ẩn dật chờ thời, có khi “ tàng ” ngay trong lòng cường quyền với tâm trạng “ cấp lưu, dũng thoái ” ( trước giòng nước xiết, can đảm và mạnh mẽ thoái lui ) .

Thế nhưng gianh giới giữa thái độ đúng đắn này với cái sự hèn thật là mong manh; chỉ “tự mình, mình biết cho mình” chứ khó lòng mà phán xét từ phía ngoài. Vậy thực sự trí thức Việt Nam có phẩm tính gì?

Ngày nay, khi quốc gia ta đang bước sang một thời kỳ mới, thời kỳ liên tục thay đổi tổng lực, hội nhập vào nền kinh tế tri thức toàn thế giới thì vai trò và nghĩa vụ và trách nhiệm của tầng lớp tri thức càng quan trọng và nặng nề hơn. Đổi mới càng thâm thúy và tổng lực càng yên cầu phải thay đổi tư duy triệt để ; muốn vậy phải có tầm trí tuệ rất cao. Tầm trí tuệ cao ấy phải có sự can dự của tầng lớp tri thức xuất sắc ưu tú của dân tộc bản địa .Toàn cầu hóa buộc tất cả chúng ta phải hội nhập một cách ngang tầm trong mọi nghành nghề dịch vụ. Trí thức Nước Ta cũng phải phấn đấu để hoàn toàn có thể ngang tầm với tầng lớp tri thức của những nước tiên tiến và phát triển khác. Điều đó thật không thuận tiện nếu tất cả chúng ta thẳng thắn và quả cảm nhìn vào tình hình đội ngũ tri thức nước nhà. Không ai nâng cao được vai trò của tri thức nếu giới tri thức của tất cả chúng ta không tự khẳng định chắc chắn được mình ! Không ai san sẻ nghĩa vụ và trách nhiệm với tri thức được ; chỉ có tri thức mới thi hành được thiên chức của mình ; vinh quang và cay đắng gắn liền với thiên chức ấy cũng chỉ dành riêng cho giới tri thức mà thôi !

Ghi chú:
(1) Dimitri Likhachev, Phẩm tính trí thức, Bản dịch và chú thích của La Thành, Talawas 2007.
(2) Cao Huy Thuần, Thế giới quanh ta, Nhà xuất bản Đà Nẵng 2006, xem trích dẫn
(3) –nt-
(4) Vũ Thế Khôi, Hội Hướng thiện đền Ngọc Sơn – Một cội nguồn văn hóa xã hội sâu xa của phong trào Duy Tân và Đông Kinh nghĩa thục, Hội thảo về Đông Kinh nghĩa thục, Aix-en-Provence (Pháp) 2007.

Source: https://tbtvn.org
Category: WIKI hỏi đáp